چرا نوزاد به بعضی افراد واکنش منفی نشان می‌دهد؟

وقتی نوزاد با بعضی‌ها نمی‌سازد

حتماً برایتان پیش آمده که نوزادتان در آغوش یک مهمان، یا حتی یکی از اقوام نزدیک، ناگهان شروع به گریه کند یا با نگاهی خیره و نگران فقط به او زل بزند. این رفتار ممکن است باعث تعجب یا حتی نگرانی شما شود. بسیاری از والدین در چنین موقعیت‌هایی با خود فکر می‌کنند: «نکنه مشکلی وجود داره؟ چرا فقط با بعضی‌ها این‌طوریه؟»

واقعیت این است که ترس نوزاد از غریبه بخشی طبیعی از روند رشد اوست و در اغلب موارد، نشانه‌ای از سلامت روان و تکامل شناختی کودک به حساب می‌آید. اما همین رفتار طبیعی، اگر درست درک و مدیریت نشود، می‌تواند منجر به نگرانی بی‌مورد والدین یا تنش‌های خانوادگی شود.

این ترس معمولاً از حدود ۶ ماهگی شروع می‌شود، در ۱۲ تا ۱۵ ماهگی به اوج می‌رسد و بعد به‌تدریج کاهش پیدا می‌کند. در این بازه‌ی زمانی، نوزاد شروع به تشخیص چهره‌های آشنا و ناآشنا می‌کند و به‌طور غریزی نسبت به افراد جدید محتاط‌تر می‌شود. در واقع، این مرحله یک شاخص مهم از رشد اجتماعی نوزاد است که در منابع علمی معتبری به آن اشاره شده است، از جمله در این مقاله.

در این مقاله سعی می‌کنیم با زبانی ساده اما دقیق، به دلایل علمی، نشانه‌ها و راهکارهای مؤثر برای مواجهه با این رفتار بپردازیم. اگر فرزندتان به برخی افراد واکنش منفی نشان می‌دهد و نمی‌دانید چرا، این مقاله دقیقاً برای شماست.

دلایل علمی ترس نوزاد از غریبه‌ها

برای درک بهتر این رفتار، باید به مراحل رشد شناختی و عاطفی نوزادان نگاهی بیندازیم:​

1. تشخیص چهره‌های آشنا و ناآشنا: در حدود ۶ ماهگی، نوزادان قادر به تمایز بین چهره‌های آشنا و ناآشنا می‌شوند. این توانایی به آن‌ها کمک می‌کند تا افراد مورد اعتماد را شناسایی کنند و در مواجهه با افراد جدید محتاط‌تر باشند. ​

2. رشد دلبستگی ایمن: نوزادان در این سن به والدین یا مراقبان اصلی خود دلبستگی عمیقی پیدا می‌کنند. این دلبستگی باعث می‌شود که در حضور افراد ناآشنا احساس ناامنی کرده و به والدین خود پناه ببرند. ​

3. تجربیات قبلی: نوزادانی که تجربه‌های منفی یا ترسناکی با افراد ناآشنا داشته‌اند، ممکن است حساسیت بیشتری نسبت به غریبه‌ها نشان دهند.​

تفاوت بین ترس از غریبه و اضطراب جدایی

گرچه این دو مفهوم ممکن است مشابه به نظر برسند، اما تفاوت‌های مهمی دارند:​

• ترس از غریبه: واکنش منفی نوزاد در مواجهه با افراد ناآشنا، حتی در حضور والدین.​

• اضطراب جدایی: ناراحتی نوزاد هنگام جدا شدن از والدین یا مراقبان اصلی، حتی اگر با افراد آشنا باشد.​

این دو رفتار، یعنی ترس از غریبه و اضطراب جدایی، هر دو بخشی از مراحل طبیعی رشد عاطفی نوزاد محسوب می‌شوند و معمولاً با گذشت زمان به‌تدریج کاهش پیدا می‌کنند، همان‌طور که در راهنمای پزشکی Merck نیز آمده است.

عوامل مؤثر بر شدت ترس نوزاد از غریبه‌ها

شدت و مدت زمان این ترس در نوزادان مختلف متفاوت است و به عوامل زیر بستگی دارد:​

1. خلق‌وخو: نوزادانی با خلق‌وخوی حساس‌تر ممکن است واکنش‌های شدیدتری نشان دهند.​

2. تجربیات اجتماعی: نوزادانی که بیشتر در معرض تعاملات اجتماعی قرار گرفته‌اند، ممکن است راحت‌تر با غریبه‌ها کنار بیایند.​

3. واکنش والدین: نحوه واکنش والدین در مواجهه با ترس نوزاد از غریبه ها می‌تواند بر شدت و مدت زمان این رفتار تأثیر بگذارد.​

نشانه‌های ترس نوزاد از غریبه و نحوه تشخیص آن

یکی از دغدغه‌های والدین در ماه‌های ابتدایی رشد نوزاد، تشخیص درست احساسات و نیازهای اوست. از آنجایی که نوزادان نمی‌توانند احساسات خود را با کلمات بیان کنند، باید به نشانه‌های رفتاری‌شان دقت کنیم. در این بخش به شما کمک می‌کنیم تا علائم ترس نوزاد از غریبه را بهتر بشناسید و آن را از سایر ناراحتی‌ها تشخیص دهید.

رفتارهایی که نشان می‌دهد نوزاد از غریبه می‌ترسد

برخی رفتارها در نوزادان، به‌ویژه از حدود ۶ ماهگی به بعد، می‌تواند نشانه‌ای از بروز اضطراب در مواجهه با افراد ناآشنا باشد:

• چسبیدن شدید به مادر یا پدر هنگام ورود فرد جدید

• گریه بی‌وقفه یا ناله‌های کوتاه ولی مکرر

• برگرداندن سر یا نگاه از سمت غریبه

• تکان دادن دست و پا با تنش یا بی‌قراری

• نپذیرفتن بغل از افراد دیگر، حتی آشناهای نه‌چندان نزدیک

• لبخند نزدن یا بی‌تفاوتی کامل به تماس چشمی فرد جدید

این علائم ممکن است در هر نوزادی با شدت و مدت‌زمان متفاوتی بروز کنند. اما اگر چند مورد از این نشانه‌ها را به طور مداوم در حضور غریبه‌ها مشاهده کردید، به‌احتمال زیاد فرزند شما در حال تجربه‌ی ترس از غریبه است.

چطور بفهمیم این واکنش طبیعی است یا نگران‌کننده؟

در بیشتر موارد، ترس نوزاد از غریبه‌ها یک مرحله‌ی کاملاً طبیعی از رشد روانی و اجتماعی اوست. با این حال، برخی رفتارها ممکن است نیاز به توجه بیشتری داشته باشند. در جدول زیر به مقایسه‌ی واکنش‌های طبیعی و مواردی که بهتر است با متخصص مشورت شود می‌پردازیم:

اگر واکنش‌های نوزاد شما در دسته‌ی دوم قرار دارد، بهتر است با یک روان‌شناس کودک یا متخصص رشد نوزاد مشورت کنید تا احتمال وجود اضطراب‌های پایدار یا تجربه‌های ناخوشایند بررسی شود.

چه کسانی بیشتر با واکنش منفی نوزاد مواجه می‌شوند؟

جالب است بدانید که نوزادان به همه‌ی افراد ناآشنا به یک شکل واکنش نشان نمی‌دهند. تحقیقات نشان می‌دهد برخی ویژگی‌ها احتمال بروز ترس را بیشتر می‌کند، مانند:

• داشتن صدای بلند یا خشن

• ظاهر متفاوت از چهره‌های آشنا (مثلاً ریش بلند، عینک تیره یا چهره‌ی رنگ‌پریده)

• حرکات سریع یا ناگهانی

• استفاده از ادکلن یا بوی بدن شدید

این عوامل به معنای بد بودن آن فرد نیستند؛ بلکه نشان می‌دهد نوزاد نیاز به آشنایی تدریجی با محیط‌ها و افراد جدید دارد. مواجهه‌ی تدریجی و آرام با غریبه‌ها می‌تواند از شدت اضطراب نوزادان بکاهد و تجربه‌های اجتماعی آن‌ها را مثبت‌تر کند.

چرا نوزاد به بعضی آشناها هم واکنش منفی نشان می‌دهد؟

یکی از سوالات پرتکرار والدین این است که چرا نوزاد به مادربزرگ، عمه یا حتی پدر هم واکنش منفی نشان می‌دهد. پاسخ در تجربه‌ی تماس و تداوم رابطه نهفته است. ممکن است این افراد مدتی در زندگی نوزاد حضور نداشته‌اند یا با او وقت کافی نگذرانده‌اند. در ذهن نوزاد، تنها کسانی که پیوسته حضور دارند، احساس امنیت می‌آفرینند.

چطور ترس نوزاد از غریبه را کاهش دهیم؟

همان‌طور که گفتیم، ترس نوزاد از غریبه یک مرحله‌ی طبیعی در مسیر رشد روانی و عاطفی اوست، اما این بدان معنا نیست که والدین هیچ نقشی در بهبود یا تشدید آن ندارند. اتفاقاً نوع برخورد شما با این موضوع، تأثیر بسیار زیادی در شدت، مدت‌زمان و کیفیت عبور نوزاد از این مرحله دارد. در این بخش به شما یاد می‌دهیم چطور با راهکارهای ساده اما کاربردی، به نوزادتان کمک کنید تا با افراد جدید راحت‌تر ارتباط برقرار کند.

۱. نوزاد را مجبور به تعامل نکنید

اشتباه رایجی که بسیاری از اطرافیان (و حتی والدین) مرتکب می‌شوند، این است که نوزاد را به اجبار در آغوش افراد دیگر می‌گذارند تا «عادت کند». این کار دقیقاً نتیجه‌ی معکوس دارد. نوزاد وقتی احساس امنیت نکند، سطح استرسش بالا می‌رود و هرگونه فشار بیرونی می‌تواند ترس او را تثبیت کند. در عوض:

• اجازه دهید خودش با سرعت خودش جلو برود.

• فقط در حضور شما و در فضای آشنا به فرد جدید نزدیک شود.

• از دور با صدا، لبخند یا بازی با او آشنا شود، نه بلافاصله با تماس بدنی.

۲. ارتباط را مرحله‌به‌مرحله بسازید

ایجاد احساس امنیت در نوزاد هنگام مواجهه با افراد جدید نیازمند صبر، تکرار و یک روند مرحله‌به‌مرحله است. با رعایت چند نکته ساده، می‌توانید فرآیند آشنا شدن نوزاد با چهره‌های جدید را آسان‌تر کنید:

• ابتدا فرد غریبه تنها در اتاق حضور داشته باشد، بدون برقراری تماس مستقیم با نوزاد.

• سپس با صدایی آرام و ملایم با شما صحبت کند تا نوزاد به صدا و حضور او عادت کند.

• بعد از آن، می‌تواند بدون نزدیک شدن مستقیم، یکی از وسایل یا اسباب‌بازی‌های موردعلاقه نوزاد را به او تعارف کند.

• در صورت پذیرش کودک، ارتباط نزدیک‌تری مانند لبخند، بازی یا تماس آرام شکل بگیرد.

• زمانی که نوزاد با حضور فرد جدید احساس راحتی کرد، تماس بدنی (مثل گرفتن دست یا بغل کردن) می‌تواند آغاز شود.

در مقاله‌ای منتشرشده در سایت پزشک خوب، همین رویکرد تدریجی به‌عنوان یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش ترس کودک از غریبه‌ها معرفی شده است.

۳. از چهره‌های آشنا کمک بگیرید

اگر قرار است فردی جدید وارد محیط نوزاد شود (مثلاً پرستار کودک یا یکی از اقوامی که قرار است مدتی در خانه باشد)، بهتر است ورود او همراه با یکی از چهره‌های آشنای کودک باشد. این روش باعث می‌شود نوزاد پیوندی مثبت بین فرد جدید و کسی که به او اعتماد دارد، برقرار کند.

۴. احساسات نوزاد را تأیید کنید

نگویید: «چرا این‌قدر بیخودی می‌ترسی؟» یا «بابا این‌که چیز ترسناکی نیست!» بلکه با لحنی همدلانه بگویید:

• “می‌دونم یه نفر جدیده، طبیعیه اگه یه‌کم نگران شدی.”

• “من اینجام. تا وقتی که راحت شدی، بغلت می‌کنم.”

با تأیید احساسات کودک، او یاد می‌گیرد که احساس ترس، بخشی از تجربه انسانی‌اش است و با حمایت شما می‌تواند از آن عبور کند. درواقع، این برخورد باعث شکل‌گیری دلبستگی ایمن و افزایش تاب‌آوری نوزاد می‌شود.

۵. از قرارهای شلوغ و ناگهانی پرهیز کنید

تا زمانی که نوزاد در مرحله‌ی اضطراب غریبه قرار دارد، بهتر است دیدارهای خانوادگی شلوغ یا مهمانی‌هایی با چهره‌های ناشناس زیاد را مدیریت‌شده برگزار کنید. حتی در مهمانی‌ها نیز:

• ابتدا با نوزاد در اتاق خلوت و امن باشید.

• یکی‌یکی افراد جدید را معرفی کنید.

• نوزاد را مجبور به «اجتماعی بودن» نکنید.

در منابع تخصصی فرزندپروری، از جمله وب‌سایت کودک من به‌درستی اشاره شده که قرار گرفتن تدریجی در محیط‌های ناآشنا، به رشد انعطاف‌پذیری روانی نوزاد کمک می‌کند.

آیا ترس نوزاد از غریبه می‌تواند نشانه اختلال باشد؟

همان‌طور که در بخش‌های قبل اشاره شد، ترس نوزاد از غریبه در اغلب موارد بخشی طبیعی از رشد روان‌شناختی کودک محسوب می‌شود. اما در برخی شرایط خاص، این رفتار می‌تواند به عنوان نشانه‌ای هشداردهنده تلقی شود که نیاز به ارزیابی دقیق‌تری دارد. در این بخش بررسی می‌کنیم که کدام نشانه‌ها طبیعی نیستند، چه تفاوتی با اختلالات رشدی دارند و در چه مواردی باید به متخصص مراجعه کرد.

مرز میان رشد طبیعی و مشکل روان‌شناختی کجاست؟

برای والدین، تشخیص تفاوت بین رفتار طبیعی و نگران‌کننده کار ساده‌ای نیست. به همین دلیل آگاهی از چند اصل پایه می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد:

• رفتار طبیعی: اگر نوزاد فقط در مواجهه با افراد ناآشنا یا در مکان‌های جدید مضطرب می‌شود، اما در حضور والدین آرامش می‌گیرد و با گذشت زمان بهتر می‌شود، این یک مسیر رشدی نرمال است.

• رفتار غیرطبیعی: اگر کودک حتی در موقعیت‌های آشنا هم دچار اضطراب شدید است، یا واکنش‌های منفی او شدید و طولانی‌مدت هستند و با گذر زمان بهبود نمی‌یابند، ممکن است نیاز به بررسی تخصصی وجود داشته باشد.

نشانه‌هایی که نیاز به توجه بیشتری دارند

در ادامه، چند مورد از نشانه‌هایی که ممکن است نشان‌دهنده‌ی مشکلی فراتر از اضطراب گذرا باشند را معرفی می‌کنیم:

• ترس شدید و پایدار از تمام افراد به‌جز مادر (حتی پدر یا خواهر و برادر)

• عدم تمایل به ارتباط چشمی با دیگران، حتی آشناها

• بی‌تفاوتی کامل نسبت به حضور یا غیاب دیگران

• واکنش‌های جسمی شدید (استفراغ، تب، تنگی نفس) هنگام مواجهه با غریبه‌ها

• عدم بهبود رفتار طی چند ماه، علی‌رغم تلاش برای مواجهه تدریجی

برخی از این نشانه‌ها ممکن است نشانه‌ای از اختلالات اضطرابی یا در موارد نادرتری از طیف اختلالات رشدی مانند اوتیسم باشند، البته فقط متخصص رشد کودک یا روانشناس کودک می‌تواند تشخیص دقیق را بدهد.

اضطراب اجتماعی یا اوتیسم؟ تفاوت در چیست؟

تشخیص تمایز بین اضطراب اجتماعی نوزادانه و علائم اوتیسم زودرس یکی از چالش‌های رایج در سال اول زندگی کودک است. تفاوت‌های اصلی آن‌ها عبارت‌اند از:

اگر نوزاد شما رفتارهایی دارد که با معیارهای سمت راست جدول هماهنگ است، بهتر است در اولین فرصت با یک متخصص مشورت کنید.

نقش سابقه خانوادگی و محیط

برخی عوامل خطر که ممکن است احتمال وجود اختلالات را افزایش دهند شامل موارد زیر هستند:

• سابقه اضطراب یا افسردگی در خانواده

• تجربه‌ی استرس شدید در دوران بارداری

• کم‌توجهی، محرومیت عاطفی یا جدایی مکرر در ماه‌های اول زندگی

چطور از مرحله ترس نوزاد از غریبه عبور کنیم؟

اگر تا این‌جای مقاله با دقت خوانده‌اید، به‌خوبی می‌دانید که ترس نوزاد از غریبه پدیده‌ای طبیعی، موقتی و وابسته به رشد شناختی و هیجانی کودک است. این رفتار به‌جای آن‌که نشانه‌ی مشکل باشد، اغلب نشان می‌دهد که نوزاد شما به‌درستی در حال طی کردن مراحل رشد است. بااین‌حال، مدیریت آگاهانه این دوره می‌تواند تاثیرات بلندمدتی در اعتماد به نفس، امنیت روانی و کیفیت ارتباطات اجتماعی آینده کودک داشته باشد.

مرور نکات کلیدی مقاله

• این ترس معمولاً از حدود ۶ ماهگی آغاز می‌شود و در ۱۲ تا ۱۵ ماهگی به اوج می‌رسد.

• نوزادان در این سن می‌توانند چهره‌های آشنا را از ناآشنا تفکیک کنند و با توجه به این تمایز، نسبت به افراد جدید واکنش احتیاطی نشان می‌دهند.

• ترس از غریبه‌ها با اضطراب جدایی متفاوت است و لزوماً به معنای مشکل روانی نیست.

• عوامل مؤثر در شدت این ترس شامل خلق‌وخو، محیط اجتماعی، میزان تعامل با دیگران و واکنش والدین هستند.

• رفتار مناسب والدین در این دوران می‌تواند به کودک کمک کند تا با امنیت بیشتری وارد جهان اجتماعی‌اش شود.

توصیه‌های کاربردی برای والدین

برای اینکه بتوانید این مرحله را با آرامش پشت سر بگذارید، چند پیشنهاد عملی را به صورت خلاصه برایتان جمع‌بندی کرده‌ایم:

• به نوزاد اجازه دهید با سرعت خودش با دیگران آشنا شود؛ هیچ اجباری برای بغل دادن یا ارتباط گرفتن وجود ندارد.

• محیط‌های ناآشنا را به‌تدریج معرفی کنید؛ اول در حضور والدین، سپس کم‌کم با فاصله‌گیری.

• رفتارهای نوزاد را تأیید و همراهی کنید؛ گفتن جمله‌هایی مانند «می‌دونم الان برات جدیده، من اینجام» بسیار کمک‌کننده است.

• از افراد بخواهید ابتدا از دور با نوزاد صحبت کنند، لبخند بزنند یا اسباب‌بازی‌اش را به او تعارف کنند، نه اینکه مستقیماً بغلش کنند.

• در صورت مشاهده علائم غیرعادی یا پایدار (مثل نپذیرفتن همه افراد، واکنش‌های شدید بدنی، یا عدم بهبود در طول چند ماه)، بهتر است با روانشناس کودک یا متخصص رشد مشورت شود.

گام بعدی چیست؟

اگر فرزندتان مدام نسبت به دیگران واکنش منفی نشان می‌دهد، ممکن است با ترس نوزاد از غریبه روبه‌رو باشید. پیشنهاد می‌شود چند هفته رفتارهای او را ثبت کنید. این کار به درک بهتر الگوهای رفتاری و کمک به مشاور در صورت نیاز بسیار مؤثر است.

با همراهی و آرامش شما، نوزاد از این مرحله عبور می‌کند و پایه‌ای امن برای روابط آینده‌اش شکل می‌گیرد.